ZAPLANUJ SWÓJ SPACER

TEATR IM. HANSA CHRISTIANA ANDERSENA

ul. Dominikańska 1

Teatr mieści się w jednym ze skrzydeł lubelskiego klasztoru oo. Dominikanów założonego w połowie XIII wieku. Budowa tego skrzydła została zainicjowana w 1670 roku, a ukończona na początku wieku XIX. Teatr działa w tym miejscu na podstawie zawartej w 1954 roku umowy o najmie pomieszczeń należących do lubelskich dominikanów.

Lublin: Teatr im. Hansa Christiana Andersena

Początkowo jego prowadzeniem zajmowało się amatorskie stowarzyszenie lalkarzy działające pod kierunkiem pierwszej dyrektorki teatru – Maryli Kędry. Dopiero w 1960 roku, ówczesnemu dyrektorowi Stanisławowi Ochmańskiemu udało się uzyskać dla teatru status instytucji państwowej i od tej pory teatr ten nosił nazwę Państwowego Teatru Lalki i Aktora.

Po 12 latach teatr przybrał imię duńskiego baśniopisarza Hansa Christiana Andersena. Dyrekcja Ochmańskiego przynosi wzrost renomy lubelskich lalek – kilka przedstawień zdobywa szerokie uznanie, z teatrem podejmują współpracę uznani twórcy. Dzięki Ochmańskiemu oraz takim postaciom jak Włodzimierz Fełenczak, Tomasz Jaworski, Zdzisław Rej czy obecny dyrektor Arkadiusz Klucznik położony z dala od ważnych ośrodków lalkarskich Lublin zdołał zaistnieć na mapie teatru dla dzieci w Polsce. Obecnie pojawiła się szansa, by już w 2016 roku Andersen mógł się wyprowadzić z gościnnych, choć ciasnych pomieszczeń u lubelskich dominikanów do nowej siedziby w dawnym Domu Kultury Kolejarza przy ulicy Kunickiego.

Siedziba lubelskiego teatru dla dzieci jest tak samo piękna, jak kłopotliwa. Położony w uroczym zakątku staromiejskiego wzgórza, na skarpie z widokiem na południowo-wschodnią część miasta, Teatr im. Hansa Christiana Andersena zajmuje południowe skrzydło lubelskiego klasztoru dominikanów. Było ono budowane przez sto kilkadziesiąt lat – od 1670 roku do początków wieku XIX na fundamentach dużo starszych piwnic. Dominikanie pojawili się w tym miejscu najprawdopodobniej już w połowie XIII wieku, stąd ich kościół i klasztor to „bardzo cenny przykład zespołu architektonicznego reprezentującego cechy architektury gotyckiej, barokowej i eklektycznej”, jak możemy przeczytać we wpisie do rejestru zabytków województwa lubelskiego. Taki budynek, choć tworzy niepowtarzalny klimat, niestety nie ułatwia pracy teatrowi. Wszelkie zmiany i przebudowy podlegają nadzorowi konserwatorskiemu, w zasadzie wykluczona jest jakakolwiek rozbudowa gmachu. Teatr zajmuje te pomieszczenia na podstawie umowy z dominikanami zawartej po raz pierwszy jeszcze w 1954 roku przez „Kolektyw Teatrów Lalkowych Województwa Lubelskiego”. Na czele tego stowarzyszenia zrzeszającego lalkarzy-amatorów i animatorów kultury stała wówczas Maryla Kędra – pierwsza dyrektorka teatru.

Przez kilka pierwszych sezonów lubelski Teatr Lalki i Aktora działał jako stowarzyszenie amatorów, dopiero w 1960 roku Stanisław Ochmański (pełniący funkcję dyrektora teatru w latach 1958-1974) doprowadził do powołania państwowej instytucji. W czasie jego dyrekcji Państwowy Teatr Lalki i Aktora w Lublinie zaczął stopniowo zyskiwać coraz większe uznanie, na jego deskach zaczęły powstawać przedstawienia tworzone przez wybitnych artystów. Do najważniejszych sukcesów tej dyrekcji należały spektakle, które zrealizował Ochmański wspólnie z Henrykiem Jurkowskim (Ludowa szopka polska z 1969 roku i Tryptyk staropolski z 1972). Z inicjatywy Ochmańskiego w 1972 roku teatr przyjął imię Hansa Christiana Andersena. Po odejściu Ochmańskiego dyrektorem artystycznym został Włodzimierz Fełenczak (po latach, wrócił on na Dominikańską ponownie jako dyrektor na początku XXI wieku), który nasycił repertuar specyficzną poetyckością, widoczną szczególnie w jego głośnym spektaklu Dokąd pędzisz, koniku? z 1978 roku ze scenografią Leszka Mądzika. Poza wyżej wymienionymi funkcję dyrektora pełnili jeszcze Tomasz Jaworski (twórca m.in. głośnego przedstawienia Amor Divinus z 1982 roku), Zdzisław Rej (to za jego dyrekcji z nazwy teatru znika określenie Lalki i Aktora) i obecnie Arkadiusz Klucznik.

Teatr dysponuje obecnie dwiema niewielkimi scenami i skupia się przede wszystkim na realizacjach skierowanych do dzieci i młodzieży. Obok nich pojawiają się również propozycje dla dorosłych, koncerty, wystawy, czytania performatywne. W czasie minionych 60 lat dla teatru pracowało wielu wybitnych twórców. Tytułem przykładu garść nazwisk – muzykę pisali m.in. Krzysztof Penderecki, Stefan Kisielewski, Tadeusz Szeligowski, Stanisław Radwan, Jerzy Derfel, Czesław Niemen, Jerzy Wasowski, Jan Kanty-Pawluśkiewicz, Tadeusz Woźniak, Krzesimir Dębski, Wojciech Waglewski, scenografię projektowali Adam Kilian, Bohdan Butenko, Ali Bunsch, Zenobiusz Strzelecki, Leszek Mądzik, Jerzy Rudzki, Edward Lutczyn, Stasys Eidrigevičius, a obok wybitnych reżyserów na stałe związanych z teatrem na scenie przy Dominikańskiej pracowali: Janina Kilian-Stanisławska, Henryk Ryl, Jan Dorman, Bogusław Kierc, Konrad Dworakowski, Robert Jarosz. Obecne sezony są najprawdopodobniej ostatnimi latami funkcjonowania Teatru im. Hansa Ch. Andersena przy ulicy Dominikańskiej, być może już w 2016 roku zostanie on przeniesiony do przebudowanego na potrzeby tej sceny dawnego Domu Kultury Kolejarza przy ul. Kunickiego.

CZYTAJ DALEJ

CIEKAWOSTKI

► 6 grudnia 1954 roku w drewnianym baraku na dziedzińcu przed obecną siedzibą miała miejsce pierwsza premiera lubelskiego Teatru Lalki i Aktora – była to Złota kula w reżyserii Maryli Kędry według scenariusza Andrzeja Ejsmunda. Kilka dni później na łamach „Życia Lubelskiego” pojawia się bardzo krytyczna w socrealistycznym duchu recenzja. Można w niej było przeczytać, że pozytywni bohaterowie zbyt szybko uciekają z krainy rzeczywistości do sfery ułudy w pogoni za łatwizną życiową, którą zwykle gardzi prawdziwy bohater kochający pracę i nielękający się trudu oraz niebezpieczeństw.

► W pomieszczeniach zajmowanych przez teatr przed wojną mieścił się zakład stolarski, w którym wyrabiano m.in. trumny, a w bardzo głębokich piwnicach zdarzało się, że przez całe lato lód potrafił się nie topić.

► W 1964 w plebiscycie „Kuriera Lubelskiego” na nazwę dla Teatru Lalki i Aktora wygrywa nazwa „Radość”, która budzi jednak sprzeciw aktorów i sporej części publiczności, dopiero w wyniku dodatkowego głosowania w trakcie przedstawienia Profesor i pchły (premiera w grudniu 1964 roku) wyłoniono satysfakcjonującą zespół i widzów nazwę – Państwowy Teatr Lalki i Aktora im. Hansa Christiana Andersena w Lublinie. Ochmański po latach przyznał, że musiał przy tej okazji dokonać niewielkiej manipulacji liczbą głosów.

► Przy okazji realizacji Ludowej szopki polskiej w 1969 roku Ochmański został „zaproszony” do lubelskiego Komitetu Wojewódzkiego PZPR na dyscyplinującą rozmowę w sprawie niewłaściwego zdaniem władz poruszania w sztuce dla najmłodszych wątków religijnych. Ochmański odpowiedział wówczas, że spektakl chwalił sam towarzysz Obrazcow z Moskwy, dzięki czemu wszelkie tego typu naciski ustały. Oczywiście partyjni urzędnicy nie mieli pojęcia, że chodzi o wybitnego rosyjskiego lalkarza, zadziałało nie nazwisko, a magiczne „towarzysz z Moskwy”.

► Aktorzy i inni pracownicy teatru opowiadają o krążącym po teatrze duchu dominikańskiego przeora. Nie wiadomo, czy jest to duch XVII-wiecznego zakonnika – ojca Pawła Ruszla. Według legendy po śmierci jego ciało miało być zamurowane w klasztornej ścianie przez współbraci w celu upozorowania wniebowstąpienia. Przez ponad 200 lat duch dominikanina ukazywał się podobno w klasztorze. Pokazał się też żołnierzowi rosyjskiej armii, która w XIX wieku zajęła siedzibę dominikanów. Wartownik, zamiast uciekać, strzelił do zjawy. Ścianę, w której utkwiła kula, dokładnie zbadano, znaleziono w niej niszę, a w niej szczątki ojca Ruszla oraz jego różaniec.

CZYTAJ DALEJ

WAŻNE DATY

► 1944 – w Lublinie – wówczas stołecznym mieście Polski Ludowej – powstaje pierwszy teatrzyk lalkowy „Bi-Ba-Bo” Stanisławy Zakrzewskiej i Jana Izydora Sztaudyngera, w tym roku również odbywa się również w Lublinie pierwszy po wojnie zjazd lalkarzy.

► 1945 – Stanisława Szeligowska i Jarosław Łukawski „Kawa” zakładają przy ulicy Peowiaków 13 teatrzyk lalkowy „Bemol”.

► 1953 – Maryla Kędra (absolwentka studium Janiny Kilian-Stanisławskiej) organizuje w Lublinie I Wojewódzki Przegląd Teatrów Lalkowych, w wyniku którego powstaje Kolektyw Teatrów Lalkowych Województwa Lubelskiego.

► 1954 – Kolektyw zawiera umowę z lubelskimi dominikanami na wynajęcie pomieszczeń w południowym skrzydle klasztoru, w czasie remontu przyszłej siedziby w drewnianym baraku stojącym na dziedzińcu przygotowana zostaje pierwsza premiera – Złota kula Andrzeja Ejsmunda w reż. Maryli Kędry i pokazana zostaje z okazji dnia Św. Mikołaja 6 grudnia. Tym samym rozpoczyna się historia lubelskiego Teatru Lalki i Aktora.

► 1958 – Maryla Kędra ustępuje ze stanowiska i wyjeżdża do Szczecina – jej miejsce zajmuje Stanisław Ochmański – młody aktor-lalkarz, posiadający również dyplom reżysera, współpracujący wcześniej z Henrykiem Rylem w łódzkim Teatrze „Arlekin”. Podejmuje on starania o przekształcenie teatru działającego wciąż na zasadzie półamatorskiego stowarzyszenia w instytucję państwową.

► 1960 – z dniem 1 stycznia, uchwałą Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, teatr zostaje upaństwowiony, powstaje Państwowy Teatr Lalki i Aktora w Lublinie. W marcu ma miejsce premiera Guignola w tarapatach w reżyserii Ochmańskiego, w której zagrał ówczesny aktor Teatru im. Juliusza Osterwy – Jan Machulski.

► 1963 – pierwszy artystyczny sukces lubelskich lalek – znakomicie przyjęta realizacja sztuki Jana Wilkowskiego O Zwyrtale Muzykancie wg Kazimierza Przerwy-Tetmajera w reżyserii Ochmańskiego, z muzyką Krzysztofa Pendereckiego.

► 1964 – teatr przyjmuje imię Hansa Christiana Andersena.

► 1969 – kolejne ważne przedstawienie w dziejach teatru – Ochmański reżyseruje Ludową szopkę polską wg scenariusza Henryka Jurkowskiego.

► 1972 – obydwaj wymienieni wyżej twórcy wspólnie realizują kolejny spektakl – Tryptyk staropolski ze scenografią Zenobiusza Strzeleckiego. Widowiska te stanowią nie tylko najważniejsze osiągnięcia artystyczne dyrekcji Ochmańskiego, ale wyznaczają również styl lubelskiego Andersena.

► 1974 – Po odejściu Ochmańskiego do Łodzi dyrektorem naczelnym zostaje Mieczysław Ciesielski – wyznaczony przez KW PZPR, były urzędnik i dyrektor Młodzieżowego Domu Kultury, skupia się on jednak na pracy organizacyjnej i administracyjnej, a kierownictwo artystyczne powierza Włodzimierzowi Fełenczakowi.

► 1978 – premiera najgłośniejszego spektaklu pierwszej dyrekcji Fełenczaka – Dokąd pędzisz, koniku? wg Rady Moskowej w jego reżyserii i ze scenografią Leszka Mądzika. Historia konika z karuzeli, który tęskni i szuka wolności bardzo dobrze oddawała nie tylko ponadczasową prawdę o ludzkiej egzystencji, ale również i specyficzny nastrój końca epoki Gierka.

► 1980 – funkcję dyrektora naczelnego i artystycznego obejmuje Tomasz Jaworski, dziekan białostockiego wydziału lalkarskiego warszawskiej PWST.

► 1982 – w lutym ma miejsce jedna z najważniejszych premier dyrekcji Jaworskiego – Amor Divinus w jego reżyserii. Głęboko religijne misteryjne widowisko wybrzmiewa szczególnie mocno w pierwszych tygodniach stanu wojennego.

► 1991 – dyrekcję obejmuje Zdzisław Rej, absolwent białostockiego Wydziału Lalkarskiego.

► 1998 – teatr zmienia nazwę usuwając z niej określenie „Lalki i Aktora” – od tej pory oficjalnie nazywa się Teatrem im. Hansa Christiana Andersena w Lublinie.

► 1999 – do teatru wraca Włodzimierz Fełenczak i ponownie obejmuje fotel dyrektora. W tym też roku powstaje spektakl Leszka Mądzika Skrzydło Anioła, w którym twórca Sceny Plastycznej KUL w poetycki sposób przybliża dzieciom problem przemijania i odchodzenia.

► 2007 – fotel dyrektora obejmuje Arkadiusz Klucznik, absolwent Wydziału Lalkarskiego Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej we Wrocławiu oraz reżyserii Wydziału Sztuki Lalkarskiej w Białymstoku, były dyrektor Teatru Dzieci Zagłębia im. Jana Dormana. Za jego dyrekcji teatr zmienia logo na „kogutka” zaprojektowanego przez Jarosława Koziarę, poszerza również profil działalności, wciąż jednak pozostając przede wszystkim miejscem pierwszego kontaktu z teatrem najmłodszych widzów z Lublina i regionu.

► 2012 – śladem bohatera Latającego kufra Hansa Ch. Andersena teatr wyrusza na pierwszą wyprawę do Turcji – bierze tam udział w festiwalach, aktorzy prowadzą warsztaty, nawiązuje stałą współpracę z tureckimi instytucjami teatralnymi.

► 2014 – teatr ramach swojej działalności wydawniczej publikuje zmienione, poprawione i uzupełnione przez autora wydanie Dziejów teatrów lalek Henryka Jurkowskiego.

CZYTAJ DALEJ

CIEKAWE POSTACI

Maryla Kędra
Andrzej Ejsmund
Janina Kilian-Stanisławska
Stanisław Ochmański
Henryk Ryl

Henryk Jurkowski
Włodzimierz Fełenczak
Leszek Mądzik
Tomasz Jaworski
Zdzisław Rej
Witold Mazurkiewicz
Arkadiusz Klucznik

CZYTAJ DALEJ

BIBLIOGRAFIA ORAZ LINKI

► Henryk I. Rogacki, Teatru Andersena żywot czterdziestoletni, Lublin 1994 (dostępne w Bibliotece Mulimedialnej Teatru NN).

► Teatr im. Hansa Christiana Andersena. Scenografie 1954-2004, red. Włodzimierz Fełenczak, Marian Wichmanowski, Lublin 2004.

► Anna Czyż, Joanna Samołyk, Barbara Żarinow, Od „Złotej kuli” do „Pyzy”. Krótka historia lubelskich lalek, [w:] 60 lat Teatru im. Hansa Christiana Andersena w Lublinie, Lublin 2014, s. 62-68.

► www.teatrandersena.pl/budynek

► http://teatrnn.pl/leksykon/node/356/teatr_im_hansa_christiana_andersena_w_lublinie_%E2%80%93_historia_instytucji

AUTOR: Jarosław Cymerman

ul. Dominikańska 1, 20-111 Lublin | teatrandersena.pl