BYŁ I JEST: HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ
TEATRALNEGO OPOLA

Założony w 1999 roku przez Andrzeja Czernika prywatny Teatr Eko Studio swoją pierwszą premierę pokazał w Muzeum Diecezjalnym w Opolu. Przez pewien czas nie miał swojej stałej siedziby – występy odbywały się w Hotelu Weneda, na schodach przy kościele MB Bolesnej i św. Wojciecha (tzw. kościół „Na Górce”) i w innych miejscach. Do obecnej przestrzeni teatr na dobre przeniósł się dopiero w 2006 roku. Ugościć może około 130 osób jednocześnie.

Najbardziej znaczącymi inscenizacjami w historii Teatru były Wesele, wesele (2000), plenerowa realizacja utworu Stanisaława Wyspiańskiego, oraz czteroczęściowa adaptacja Chłopów Władysława Reymonta (2002, 2003) nagrodzona dwiema Złotymi Maskami (oba przedstawienia w reż. Andrzeja Czernika).

Teatr Eko Studio proponuje przede wszystkim małoobsadowe inscenizacje współczesnych utworów komediowych, kameralne spektakle muzyczne i przedstawienia dla dzieci, w repertuarze pojawiają się również spektakle związane z historią Opola. Teatr nie posiada stałego zespołu, występują tam przede wszystkim aktorzy Teatru im. Jana Kochanowskiego i aktorzy gościnni.

Miejsce przyjazdu i odjazdu wielu niemieckich zespołów teatralnych w XIX i XX wieku oraz mniej licznych grup teatralnych z Polski. W kawiarni „Dworcowa” lubił przesiadywać ze swoimi aktorami Jerzy Grotowski – było to w latach 60. jedyne do późna otwarte miejsce w Opolu.

Sam dworzec stał się nietypową przestrzenią teatralną przy okazji realizacji przedstawienia Naprawdę nie dzieje się nic... czyli piosenki z Opola (2011): premiera odbyła się w budynku Teatru im. Jana Kochanowskiego w odtworzonej scenografii dworca Opole Główne, ale przedstawienie zagrano również w naturalnej przestrzeni dworca.

W lutym 1891 roku Bronisław Koraszewski utworzył w Opolu Towarzystwo Polsko-Katolickie zajmujące się krzewieniem i podtrzymywaniem polskojęzycznej kultury również poprzez przedstawienia teatralne. 15 listopada 1891 roku Koraszewski doprowadził do pokazu pierwszego w XIX wieku polskojęzycznego przedstawienia w Opolu: w sali Hotelu Deutscheshaus zagrano Błażka opętanego Władysława Ludwika Anczyca, Pisarza prowentowego Artura Bartelsa (Barthelsa) oraz fragment Trójki hultajskiej Johanna Nepomuka Nestroya. Na życzenie publiczności dwa tygodnie później powtórzono występ.

Inicjatywa Koraszewskiego sprawiła, że w regionie rozpoczęło działalność wiele amatorskich grup teatralnych. Samo Towarzystwo zaś nieregularnie, ale z roku na rok coraz częściej prezentowało nowe tytuły upowszechniając literacką polszczyznę.

Ostatnia informacja o Towarzystwie pochodzi z końca 1912 roku: w sali Strzelnicy na przedmieściach Opola pokazano Zaręczyny na plantacjach Feliksa Bobowskiego. To jednocześnie ostatnia informacja o lokalnej działalności teatralnej przed wybuchem I wojny światowej.

Po wojnie w zniszczonym Opolu siedzibę powojennego teatru ulokowano w niegdysiejszej letniej sali koncertowej Hotelu Forma. Tam odbyła się pierwsza premiera Sekcji Dramatycznej Teatru Miejskiego im. Juliusza Słowackiego – Zemsta (reż. P. Słucki, prem. 7 października 1945) i kolejna, inaugurująca właściwą działalność instytucji – Moralność pani Dulskiej (reż. Wacław Zdanowicz, 24 października 1945). Teatr przemianowano wkrótce na Państwowy Teatr Ziemi Opolskiej (PTZO).

W 1958 roku zespół lalkarzy przeniósł się do sali przy ul. Kośnego, żeby swobodniej dysponować przestrzenią i terminami przedstawień. Jednak już w grudniu 1960 zespół dramatyczny musiał opuścić swój budynek, który nie przeszedł kontroli przeciwpożarowej i przenieść się również na scenę przy Kośnego.

Przez 15 lat pokazano w PTZO kilkaset premier i tysiące przedstawień dla milionów widzów. Pracowali tu m.in. Krystyna Skuszanka, Witold Gruca, Tadeusz Kantor, Józef Szajna, Wojciech Siemion. Teatr prowadził również niezwykle intensywną działalność objazdową przede wszystkim w regionie opolskim.

Sala w Ratuszu w Oppeln – przed II wojną światową scena Teatru Miejskiego – otwarta była przede wszystkim dla teatralnych i operowych zespołów niemieckojęzycznych. Działał tu niemiecki Teatr Miejski, do którego mniejszość polska nie przychodziła z powodów patriotycznych. Wejście do sali teatralnej znajdowało się w tym samym miejscu, co obecne wejście główne.

Dopiero w grudniu 1920 roku pokazano tam pierwsze polskie przedstawienie: Damy i huzary (wystąpił Teatr Górnośląski z siedzibą w Bytomiu). Z polskimi prezentacjami w ratuszu wiąże się jeden z najgłośniejszych skandali teatralnych w historii Opola: 28 kwietnia 1929 roku po pokazie Halki (Teatr Polski z Katowic pod dyrekcją Mariana Sobańskiego) niemieckie bojówki faszystowskie dotkliwie pobiły i pokaleczyły twórców ustawiając się w szpalerze na całej trasie od Ratusza do Dworca Głównego. Obrażenia odniosło 50 osób, kilkoro trwale straciło możliwość wykonywania zawodu.

Spektakle w Ratuszu odbywały się do 1939 roku, i choć budynek przetrwał wojnę, w 1945 roku postanowiono ulokować teatr w innym miejscu.

W 1958 roku Stanisława Łopuszańska i jej mąż, Eugeniusz Ławski odeszli z PTZO i uruchomili w Rynku kameralny Teatr 13 Rzędów, gdzie pokazywać mieli współczesną dramaturgię. Działalność szybko zakończyli, zdążyli jednak zaprosić do współpracy Jerzego Grotowskiego, który wyreżyserował dla nich Pechowców według Rodziny pechowców Jerzego Krzysztonia (prem. 8 listopada 1958).

Po odejściu Ławskich kierownictwo Domu Związków Twórczych, któremu teatr podlegał, zaprosiło do Opola Ludwika Flaszena i Jerzego Grotowskiego. Ze zorganizowanym specjalnie nowym zespołem składającym się głównie z młodych aktorów krakowskich stworzyli „zawodowy teatr eksperymentu”, który stopniowo stał się laboratorium teatralnym (w 1962 nazwę zmieniono na Teatr–Laboratorium 13 Rzędów).

Po inauguracyjnym Orfeuszu według Jeana Cocteau (prem. 8 października 1959) Grotowski wyreżyserował tu kilkanaście własnych przedstawień w tym Dziady (prem. 18 czerwca 1961), Kordiana (prem. 13 lutego 1962), słynne później na świecie Akropolis według Stanisława Wyspiańskiego (pierwsza wersja: 10 października 1962, druga wersja: 2 listopada 1962) oraz Tragiczne dzieje doktora Fausta według Marlowe'a (prem. 23 kwietnia 1963). Okazjonalnie przedstawienia reżyserowali też inni twórcy (m.in. Waldemar Krygier – Idiota według Fiodora Dostojewskiego, prem. 21 października 1961).

Pod koniec 1953 roku przekazano do użytku PTZO budynek przy ul. Henryka Sienkiewicza z przeznaczeniem na Dom Aktora. Wcześniej pracownicy teatru mieszkali w różnych miejscach miasta, zaś zaproszenie przyjezdnego twórcy (reżysera, scenografa) wiązało się z kłopotliwą koniecznością znalezienia dla niego noclegu na okres pracy. W oddanym bloku zamieszkali członkowie zespołu dramatycznego i lalkowego (nie tylko zespół artystyczny, ale również techniczny i administracyjny) a także Teatru 13 Rzędów.

Od momentu przekazania budynku teatrowi dobudowano trzecie piętro. Dziś Dom Aktora to miejsce zamieszkania wielu pracowników obu opolskich teatrów publicznych i ich rodzin oraz twórców zapraszanych do realizacji premier.

Zespół lalkarzy przeniósł się do budynku przy ul. Kośnego w 1959 roku, po bardzo długim remoncie tej przestrzeni. Od 1972 roku patronem teatru jest Alojzy Smolka, który jeszcze w 1937 roku rozpoczął w regionie opolskim działalność artystyczną i prezentacje przedstawień lalkowych. Formalnie teatr lalek odłączył się od zespołu dramatycznego dopiero w 1993 roku, jednak już od lat 50. można mówić o osobnych zespołach pracujących pod jednym szyldem PTZO.

OTLiA od 1962 roku gości Ogólnopolski Festiwal Teatrów Lalek, sam zespół zaś współpracował z wybitnymi twórcami teatru formy, jak Jadwiga Mydlarska-Kowal, Anna Proszkowska, Piotr Cieplak, Petr Nosálek, Paweł Passini, Marián Pecko, Janusz Ryl-Krystianowski. W 2014 roku zakończono dwuletnią przebudowę i modernizację budynku teatralnego, który obecnie jest jednym z najnowocześniejszych teatrów lalkowych w kraju i może pomieścić na dwóch scenach niemal 300 widzów.

Teatr łączy działalność artystyczną z edukacyjną i pedagogiczną, współpracuje ze szkołami, a dla wielu widzów jest pierwszym krokiem na drodze teatralnych odkryć.

Oddany po ponad dziewięciu latach budowy teatr był w momencie otwarcia (1975) najnowocześniejszym budynkiem teatralnym w Polsce. Od tego roku również nosi imię swojego obecnego patrona oraz gości Opolskie Konfrontacje Teatralne, festiwal poświęcony inscenizacjom polskiej literatury klasycznej. Budynek mieści największą scenę dramatyczną w Polsce, trzecią w kraju po warszawskiej i łódzkiej scenie operowej. Obecnie posiada cztery sceny i w sumie prawie tysiąc miejsc siedzących.

Olbrzymia scena, zapadnie, obrotówka – a nawet przesuwane ściany proscenium (nigdy nie uruchomione, obecnie ze zdemontowanym mechanizmem) to elementy, które sprawiają, że wielu twórców pozwala tu sobie na wymagające, widowiskowe inscenizacje, które oszałamiają widzów swoją spektakularnością.

Z teatrem współpracowali m.in. Agnieszka Holland, Maja Kleczewska, Lidia Skarżyńska, Krzysztof Garbaczewski, Jerzy Goliński, Mikołaj Grabowski, Czesław Niemen. Wiele zrealizowanych tu premier przeszło do historii polskiego teatru, np. Iwona, księżniczka Burgunda (reż. Jerzy Goliński, prem. 10 stycznia 1976), Matka Joanna od aniołów (reż. Marek Fiedor, prem. 26 stycznia 2002), Makbet (reż. Maja Kleczewska, prem. 4 grudnia 2004).

Dziś już nie istnieje – pozostała tylko Wieża Piastowska. W listopadzie 1667 roku do Opola przybyli jezuici zajmując teren ruin starego zamku i ich sąsiedztwo. Praktyką zakonu było przygotowywanie przynajmniej jednego przedstawienia w roku szkolnym: scenariusze pisali profesorowie, udział brali uczniowie kolegiów jezuickich. Najstarszy przekaz dotyczący jezuickiego spektaklu w Opolu mówi o pokazie sztuki Krzysztofa Meridiesa Umbra mortis et umbra vitae w marcu 1670 roku. Przedstawienie cieszyło się aprobatą publiczności, która ofiarowała 300 florenów na budowę kolegium jezuickiego (obecnie: Muzeum Śląska Opolskiego).

Szkolne spektakle grane były po łacinie i po niemiecku przynajmniej raz w roku z wyjątkiem 1741 (prawdopodobnie z powodu wojen pruskich o Śląsk) aż do 1754.