Korzystając z serwisu internetowego wyrażasz zgodę na używanie plików cookie. Pliki cookie możesz zablokować za pomocą opcji dostępnych w przeglądarce internetowej. Aby dowiedzieć się więcej, kliknij tutaj.
x
X
ZAPLANUJ SWÓJ SPACER
ISTNIEJĄCE I NIEISTNIEJĄCE MIEJSCA TEATRALNE
4,975 km
AUTOR:Paweł Płoski
KONSULTACJA MERYTORYCZNA: Wiesława Rynkiewicz-Domino, Muzeum Archeologiczno-Historyczne
1.
BULWAR ZYGMUNTA AUGUSTA 11 | bulwar Zygmunta Augusta 11
W 1535 roku przyjechał do Elbląga Wilhelm Gnapheus, z pochodzenia Holender, ksiądz, potem działacz reformacyjny, którego za protestantyzm wypędzono z rodzinnych stron, świetny pedagog, pisarz i poeta, w końcu ceniony dramaturg. Zjawił się w mieście, gdy rajcy miejscy postanowili założyć szkołę – słynne Gimnazjum Elbląskie. Gnapheus został jego pierwszym rektorem, stworzył program uczelni, zadbał o jej sławę.
Jego pierwsza sztuka Acolastus, napisana w 1528 r., odniosła zawrotny sukces – została przetłumaczona na wiele języków (wystawiana nawet w Lizbonie) i była wielokrotnie wznawiana w druku (do końca XVI w. 48 razy!). Acolastus, to zaadaptowana biblijna przypowieść o synu marnotrawnym. Gnapheus przedstawiał w sztuce przede wszystkim dzieje „marnotrawienia się” Syna. Gnapheus za najlepszy sposób budowania renomy gimnazjum uznał przedstawienia w wykonaniu gimnazjalistów. Wystawiane przy ważnych okazjach, oglądane przez znamienitych gości budowały obraz świetnej instytucji pedagogicznej. Wraz ze studentami przygotował inscenizację Acolastusa. Należy pamiętać, że w Europie był to czas, kiedy teatr po wiekach średniowiecza odzyskiwał prawo bytu – przede wszystkim na uczelniach.
CZYTAJ DALEJ
0,059 km1 min
2.
ZBROJOWNIA | ul. Gimnazjalna
Budynek Zbrojowni zamykał od północy obecny dziedziniec.Muzeum W dawnej zbrojowni grano w l. 1799–1818. Był to jednokondygnacyjny budynek z pruskiego muru, wzniesiony w l. 1633–1634 przez Szwedów; w XIX w. był już w bardzo złym stanie, w 1818 r. zdecydowano o jego rozbiórce. W owych niespokojnych, wojennych czasach zespoły teatralne przyjeżdżały rzadko, raz na kilka lat.
W owym czasie zaczęto drukować plakaty – co pozwalało poznać repertuar teatru, który elbląski teatr dzielił z większością scen europejskich. Na scenie pojawiali się popularni w owych czasach autorzy niemieccy (Kotzebue, Ifflanda), czasem Shakespeare czy Schiller – przede wszystkim zaś autorzy lokalni – na scenie elbląskiej często grywano sztuki pisarza z Królewca Fryderyka Jestera i... dyrektora trupy obsługującej Elbląg Karola Steinberga. Pokazywano też znane opery Mozarta (Don Juan, Czarodziejski flet, Uprowadzenie z Seraju), Cherubiniego (Woziwoda) i Paisiello (Młynarka, Król Teodor w Wenecji).
0,128 km2 min
3.
DWÓR MIEJSKI | WOZOWNIA | ul. Zamkowa 10-13
Dawniej przy ul. Dworu Miejskiego, dzisiaj boisko Zespołu Szkół Techniczno-Informatycznych. Po I rozbiorze Elbląg otwiera się na teatr – tę zmianę (chyba na lepsze) wymusiły pruskie przepisy, które regulowały także zasady życia teatralnego – w danym regionie mógł grać zespół, którego organizator uzyskał odpowiedni przywilej. Przywilej na Prusy Wschodnie był od 1755 roku w posiadaniu teatralnej rodziny Schuchów.
Jak referuje Janusz Charytoniuk: „Najpierw dzierżył go Franciszek Schuch Starszy, potem jego syn i imiennik zwany Młodszym – ten sam, który gościł w Elblągu 1769 roku [to była pierwsza wizyta rodu w mieście, jeszcze pod panowaniem polskim]. Kiedy zmarł w 1771 r. patent przeszedł w ręce wdowy po nim Karoliny. Ta z kolei, umierając w 1787 roku, zostawiła go w spadku córkom Charlocie i Fryderyce oraz synowi z pierwszego małżeństwa Karolowi Steinbergowi. Główną siedzibą trupy był Królewiec i stamtąd z chwilą nadejścia wiosny komedianci wyruszali na objazd większych miast prowincji. Od roku 1773 na trasie tournee znalazł się także Elbląg, bo był już przecież miastem pruskim. Od tego czasu teatr przestał być dla elblążan kuriozum oglądanym raz na kilkanaście lat lub nawet rzadziej, a stal się trwałym elementem kulturalnego krajobrazu, mimo że zdarzały się od czasu do czasu sezony, w których aktorzy z różnych względów nie przyjeżdżali.”
CZYTAJ DALEJ
0,275 km5 min
4.
STARY RYNEK | ul. Stary Rynek 23
Mieszkańcy Elbląga organizowali widowiska uliczne. W okresie sporu Elbląga z biskupem warmińskim Maurycym Ferberem o prawo wyznawania luteranizmu, w zapusty 1531 r. ulicami miasta przeciągnął pochód–maskarada, w którym karykaturalnie przedstawiono duchownych katolickich. Wśród przebierańców był biskup-Murzyn, którego postać była aluzją do biskupa Ferbera (św. Maurycy w ikonografii późnego gotyku był przedstawiany jako Murzyn). W widowisku znanym pod tytułem Coemedia von einem Morainschen Bischoff... rozpoznano także Mikołaja Kopernika, którego elblążanie darzyli niechęcią z powodu jego projektu reformy monety pruskiej. Cała sprawa miała zaostrzyć konflikt miasta z biskupem Ferberem.
W 1540 r. Gnapheus napisał i z pomocą uczniów wystawił paradę Triumf elokwencji, w której greckie Muzy postanawiają opuścić podnóża Olimpu, aby osiedlić się w Elblągu. Wraz z nimi przybyły największe osobowości epoki (m.in. Erazm z Rotterdamu) oraz wszelkie cnoty. Na rynku elbląskim odbył się triumfalny wjazd 74 postaci w kostiumach i maskach. Widowisko odniosło sukces. Jednak w niedługi czas potem rozpętano kampanię przeciw Gnapheusowi, który jako działacz reformacji naraził się katolikom. Wilhelm musiał kryć się pod opiekuńczymi skrzydłami księcia Albrechta w Królewcu. Do Elbląga już nigdy nie powrócił.
CZYTAJ DALEJ
0,017 km1 min
5.
DWÓR ARTUSA | ul. Stary Rynek 48-49
W latach 1605–1640 występowały w Elblągu wędrowne zespoły angielskie. Za ich sprawą elblążanie obejrzeli pierwsze zawodowe przedstawienie teatralne – jesienią 1605 r. w Dworze Artusa.Grywali repertuar angielski (m.in. Marlowe), jednak prawdopodobnie nie grali Shakespeare’a. Zespół najpierw grał w sierpniu 1605 r. podczas Jarmarku Dominikańskiego w Gdańsku, a miesiąc później zjawił się w Elblągu.
„Trupa nie zabawiła jednak w naszym mieście długo. – pisze Janusz Charytoniuk – W połowie miesiąca rada miejska poleciła wypłacić aktorom 20 talarów z kasy miasta i nakazała im opuścić Elbląg. Powodem tej decyzji było haniebne zachowanie się aktorów, którzy podczas przedstawienia 12 września obrazili szanowną radę”. Po pierwszych pokazach rada miasta zabroniła urządzania przedstawień w Dworze Artusa – napór licznej publiczności był tak wielki, że doszło do zniszczeń. Zezwolono na granie w domach prywatnych, grano więc m.in. w „Domu pod siedmioma szczytami” w Nowakowie.
CZYTAJ DALEJ
0,276 km5 min
6.
TEATR ELBLĄSKI | ul. Rycerska
Teatr wzniesiony w 1846 r. jako własność spółki akcyjnej „Teatr Elbląski”. Zainaugurował działalność 1 września 1846 r. premierą komedii Lessinga Minna von Barnhelm. Widownia na 1200 miejsc miała dwie kondygnacje lóż oraz galerię. Teatr był wynajmowany wędrownym trupom teatralnym. W 1860 r. uzyskał oświetlenie gazowe, w 1886 r. – światło elektryczne.
Teatr był przedsięwzięciem dochodowym, choć miasto subwencjonowało teatr. Od 1872 r. działał w ramach Elbląskiego Akcyjnego Stowarzyszenia Teatralnego. Na początku XX w. miał już stały zespół. W 1911 r. przebudowany i rozbudowany (nowa fasada). W 1933 r. teatr przeszedł na własność miasta i korzystał z subwencji rządowej. Zniszczony w czasie ostrzału artyleryjskiego w 1945 r.
0,071 km1 min
7.
NOWY TEATR NA NOWYM MIEŚCIE | skrzyżowanie ul. Janowskiej i nieistniejącej ul. Ciesielskiej
W latach 1818–1846 teatr działał w dawnej sali balowej przylegającej do zajazdu Deutsches Haus. W sali tanecznej urządzono widownię na 540 miejsc, scenę – w przyległej doń stajni. Jak notował Janusz Charytoniuk: „Ławki były bardzo niewygodne, sala latem duszna, zimą ziała chłodem, który w bardzo niewielkim stopniu łagodził duży ceglany piec. Akustyka widowni była tak fatalna, że widzowie z ostatnich rzędów nie słyszeli aktorów. Widzieli też ponoć niewiele, a to za sprawą modnych wtedy wielkich kapeluszy pań. Dziennik «Elbinger Anzeigen» pisał, że «dziewięć na dziesięć dam chodzi do teatru tylko po to, by swym kapeluszem wzbudzić zazdrość innych dam»”.
Równie mizerne warunki znajdujemy po drugiej stronie proscenium. Niewielka scena z trudem mieściła aktorów podczas większych scen zbiorowych i pozbawiona była jakiejkolwiek maszynerii. Warunki nie przeszkadzał miłośnikom teatru. Spektakle szły przy widowni wypełnionej po brzegi, a na małej scenie udało się wystawiać wielkie widowiska operowe. Zespoły przyjeżdżały na 6–8 tygodni, grano 5 dni w tygodniu, odpoczywano w środy i soboty. Repertuar zmieniał się każdego wieczoru, jeżeli przedstawienie spodobało się widowni – wznawiano je po kilku dniach.
0,496 km9 min
8.
SOCREALISTYCZNY TEATR MIEJSKI (PROJEKT) | al. Armii Krajowej 6
Kwartał między ulicami Pocztową, Pestalozziego i Armii Krajowej. W 1951 r. w Centralnym Biurze Projektowym przygotowano wstępne założenia do projektu teatru. Jako miejsce wskazano budynki fabryki Neufelda, przeznaczone do rozbiórki (w znacznej części stoją do dziś).
Fasada teatru miała tworzyć efektowne zamknięcie rozszerzonego ku północy placu Słowiańskiego. W 1953 roku projektanci z gdańskiego „Miastoprojektu” wykonali koncepcję w duchu południowej elewacji Teatru Wielkiego w Warszawie. W 1953 r. pojawiały się w prasie szkice monumentalnego gmachu. W 1955 r. zrezygnowano z budowy samodzielnego gmachu teatru i zdecydowano o umieszczeniu sali teatralnej w Domu Kultury.
0,465 km8 min
9.
TEATR IM. JARACZA OLSZTYN | TEATR DRAMATYCZNY | TEATR IM. ALEKSANDRA SEWRUKA
Scena teatralna funkcjonuje tu od otwarcia gmachu w 1966 r. Autorem budynku był ceniony później architekt teatrów, Józef Chmiel. Budynek zaprojektowano jeszcze w stylu socrealistycznym – klasycyzujący, zdobiony – na dachach sal kinowej i sportowej przewidywano terasy, do których miały prowadzić schody znajdujące się po obu stronach głównego wejścia.
Budowę kończono jednak w innej epoce politycznej i architektonicznej. Gmach pozbawiono więc zdobień i nadano mu modernistyczny kształt. Po uruchomieniu samodzielnego teatru (28 maja 1975) rozbudowano zaplecze sceny – dobudowano biura, salę prób – przekształconą w małą scenę. W 2004 r. sala teatru przeszła generalny remont, m.in. wtedy pojawiły się dwa balkony.
0,106 km1 min
10.
ADRIA | DOM LUDOWY | Grobla św. Jerzego 16
18 września 1945 r. kierownikiem przyszłego teatru elbląskiego mianowano Bronisława Romaniszyna, lwowskiego aktora i śpiewaka, który sformował amatorski zespół. Pod jego kierunkiem zespół wystawił pierwszą powojenną premierę teatralną w Elblągu – składankę Chłopak Solca. Premiera 10 listopada 1945 r. odbyła się w kawiarni „Adria” (w 1946 r. przemianowanej na Dom Ludowy, później działał tam popularny klub Kosmos). W 1946 r. zespół zaprezentował tam kolejne premiery: rewię Uśmiech losu i Manewry miłosne Turskiego.
0,03 km1 min
11.
TEATR MIEJSKI | KINOTEATR „MARS” | ul. Teatralna 9
We wrześniu 1945 r. władze miasta na teatr przeznaczyły kino „Adler”. Był to murowany budynek, z dużym holem i salą na 396 miejsc. Ulicę nazwano Teatralną w lutym 1946 r. Remont trwał do listopada 1946. Gmach zainaugurował działalność 8 listopada 1946 r. akademią ku czci Rewolucji Październikowej. Prezentowano tu gościnne przedstawienia i koncerty, czasem wpuszczając elbląskie zespoły amatorskie.
Pomimo trzykrotnego remontu sala nie prezentowała się dobrze. Budynek również pozostawiał wiele do życzenia. Jak notowali urzędnicy: „Z zewnątrz wygląd nieokazały i do reszty brak przez dłuższy czas szyldu budził myśl podobieństwa raczej do jakiejś mizernej oficyny, a nie – teatru!”. Na domiar złego gmach teatru mieścił się w mało dogodnym punkcie (w zniszczonym mieście nie było dużego wyboru), dokąd publiczność docierała z trudem, często myląc drogę. Zdarzały się również niemiłe niespodzianki, w postaci biegających po sali szczurów – tak bywało na próbach. Okolica również nie budziła zachwytu. Po skończonym przedstawieniu „wychodziło się wciąż w czarną otchłań nocy z rzadka tylko rozjaśnioną wątłym blaskiem nielicznych, gazowych latarni.”
CZYTAJ DALEJ
0,943 km17 min
12.
SALA GIMNASTYCZNA GIMNAZJUM NR 5 | ul. Agrykola 6
26 września 1949 w sali szkoły Ludwik Solski wystąpił gościnnie w Panu Jowialskim Fredry – przedstawieniem inaugurowała działalność scena filialna teatru olsztyńskiego. Solski liczył sobie wtedy już 94 lata. Jak wspominał Kazimierz Czarnocki: Władysław Surzyński, ówczesny dyrektor Teatru im. Jaracza w Olsztynie „człowiek niecierpliwy (...) będąc więc świadkiem elbląskiego triumfu mistrza polskiej sceny – natychmiast wyczuł i uświadomił sobie, niepowtarzalną szansę dla dobrego «prawdziwego» teatru w tym mieście. (...) ...krótko trwały «nocne rodaków rozmowy»”. Na przełomie 1949/1950 funkcjonowały w Elblągu dwa teatry: stały amatorski i regularnie występujący gościnnie teatr olsztyński.
2,109 km38 min
13.
TEATR IM. STEFANA JARACZA OLSZTYN | ul. Obrońców Pokoju 23
W 1950 roku Teatrowi im. Stefana Jaracza w Olsztynie przyznano własne, skromne lokum w Elblągu – dawną przedwojenną gospodę „Alte Welt” (przez krótko dom parafialny), stojącą na stromej skarpie. Otwarcie sceny nastąpiło 2 września 1950 r. Dopiero jesienią 1951 r. w czynie społecznym, w ciągu 60 dni, przeprowadzono remont, do widowni (461 miejsc) dobudowano scenę i zaplecze. Jak wspominał Kazimierz Czarnocki: „wysoce eksponowana funkcję” teatru „spełniać miał, górujący z dość stromej skarpy nad peryferyjną uliczką Kościelną, dawny dom parafialny.
Mocno zrujnowany i trochę odremontowany przez Związek Zawodowy Transportowców. Latem było tam ładnie. Ale latem teatr nie grywał. A zimą? Kto z zasiedziałych elblążan nie pamięta, ileż to razy wypadało nam «na czworakach» wspinać się po oblodzonym pagórku”. To na tej scenie w 1954 r. pracował Wilam Horzyca, jeden z współtwórców polskiego teatru monumentalnego, gdy za czasów stalinizmu pozwalano mu na pracę w teatrach poza dużymi ośrodkami. Teatr działał tu do 1966 r.
