WARSZAWSKIE TEATRY DO 1833 ROKU

1.

TEATR KRÓLEWSKI W STAREJ ORANŻERII - ŁAZIENKI KRÓLEWSKIE W WARSZAWIE | ul. Agrykoli 1

Teatr na wolnym powietrzu zorganizowano już w 1724 roku, gdy funkcjonowała tu posiadłość Lubomirskich zwana Hippokrene. Stałe sceny powstały w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1782 uruchomiono Teatr Mały w pawilonie „True Madame”. W drugiej połowie lat 80. XVIII wieku zbudowano według planów Domenica Merliniego istniejący do dziś Teatr w Pomarańczarni.

W pięknie zaprojektowanym wnętrzu szczególną uwagę zwracają malowidła wykonane przez Jana Bogumiła Plerscha. Plafon ukazuje Apolla na kwadrydze, a iluzjonistyczny fryz przedstawia loże z widzami w strojach francuskich i sarmackich. Oprócz tego można jeszcze dostrzec herb królewski i wizerunki najbardziej cenionych przez monarchę dramatopisarzy: Sofoklesa, Shakespeare’a, Molière’a i Racine’a. Inauguracja sceny odbyła się 6 września 1788. Wystawione zostały wówczas dwie komedie: Molierowski George Dandin i La Partie de chasse de Henri IV Charles’a Collé’go. W 1791, w czasie remontu siedziby na placu Krasińskich, działał tu zespół Teatru Narodowego. W XIX i XX wieku spektakle organizowano okazjonalnie. Ze względu na niezwykłą wartość zabytku i dziś praktyka ta nie jest częsta.

CZYTAJ DALEJ

2.

OKOLICE INSTYTUTU TEATRALNEGO IM. ZBIGNIEWA RASZEWSKIEGO | ul. Jazdów 1

12 stycznia 1578 roku w drewnianym dworze w Jazdowie należącym do Anny Jagiellonki po raz pierwszy wystawiono Odprawę posłów greckich Jana Kochanowskiego. Przedstawienie to uświetniło uroczystości weselne Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłówny. Do spektaklu stworzono kosztowne dekoracje, najprawdopodobniej inspirowane wzorcami czerpanymi od Andrea Palladia. Inscenizacją zajął się doktor Wincenty Oczko, a wykonawcami byli zapewne młodzieńcy z magnackich rodów. Widownia składała się z niezwykle dostojnych osób z parą królewską (Stefan Batory i Anna Jagiellonka) na czele.

W drugiej połowie XVII wieku na Zamku Ujazdowskim działał teatr dworski Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, wpływowego magnata a jednocześnie jednego z najwybitniejszych dramatopisarzy staropolskich. Nad sceną widniał napis „Aliquando et plectrum” wyrażający przekonanie, że czasami warto oddać się i poezji.

3.

OPERALNIA | ul. Marszałkowska 111/ul. Królewska

Miejsce, gdzie dziś stoi instalacja poświęcona Teatrowi Narodowemu, w wieku XVIII znajdowało się w obrębie Saskiego Ogrodu. W 1748 otworzono tu Operalnię funkcjonującą jednocześnie jako teatr królewski i publiczny, zaprojektowaną przez Carla Friedricha Pöppelmanna. Parter podzielono na sektory przeznaczone dla szlachty i mieszczaństwa. Wybudowano również cztery piętra lóż. Dwie reprezentacyjne loże prosceniowe przeznaczono dla króla Augusta III Wettina i dla jego rodziny. Działalność zainaugurowano 3 sierpnia 1748, wystawiając włoską komedię Gli torti immaginari. Do Operalni przyjeżdżał z występami zespół teatralny z Drezna. Widzowie mogli podziwiać dekorację Giuseppe Galli-Bibieny. Na początku lat 60. XVIII wieku działał tu – obok artystów królewskich – stricte publiczny teatr Jana Franciszka Albaniego, specjalizujący się w komediach francuskich.

W 1765 król Stanisław August Poniatowski wynajął gmach od saskich Wettinów i urządził tu siedzibę dla zespołu, który w przyszłości przyjął nazwę Teatru Narodowego. Na inaugurację (19 listopada) Aktorzy Jego Królewskiej Mości Komediów Polskich, bo tak nazywał się ten zespół, wystawili Natrętów Józefa Bielawskiego, napisanych pod wpływem Molierowskich LesFâcheux. Obok Polaków działały tu również trupy francuska i włoska.

4.

GRÓB NIEZNANEGO ŻOŁNIERZA | pl. Marszałka Józefa Piłsudskiego

W XVII wieku stał tu pałac Jana Andrzeja Morsztyna, najwybitniejszego poety polskiego baroku. W rezydencji tego magnata i frankofila organizowano rozmaite widowiska. 5 marca 1669 w obecności Jana Kazimierza Wazy odbyło się pierwsze Molierowskie wystawienie w Polsce (Sganarelle ou Le Cocu imaginaire). Tego samego wieczoru w rezydencji wystawiony został Le Docteur du verre, stanowiący fragment sztuki Philippe’a Quinaulta La Comédie sans comédie. Rezydencja odkupiona od spadkobierców Morsztyna przez Augusta II Mocnego uzyskała nowy kształt jako Pałac Saski, w którym istniały sale teatralne użytkowane w XVIII i jeszcze na początku XIX wieku.

5.

PAŁAC KAZIMIERZOWSKI | ul. Krakowskie Przedmieście 26/28

Rezydencja ta, wybudowana jeszcze w czasach wazowskich, stanowiła od 1765 roku siedzibę Szkoły Rycerskiej. Uczelnia była jedną z trzech instytucji (obok teatru i gazety „Monitor”), które król Stanisław August Poniatowski utworzył już na początku panowania w nadziei, że staną się pomocne w przeprowadzaniu reform. Jej komendantem został cioteczny brat monarchy, książę Adam Kazimierz Czartoryski, komediopisarz i teatroman. Od końca lat 60. do 1794 organizowano w Szkole Rycerskiej przedstawienia. Szkolny teatr, którego przełożonym był Ferdynand Ciszewski, odegrał istotną rolę szczególnie w czasie, gdy nie funkcjonowała Scena Narodowa. W repertuarze znalazły się także sztuki Czartoryskiego. W 1774 roku wystawiono jego komedię Panna na wydaniu.

6.

TEATR W PAŁACU RADZIWIŁŁOWSKIM | ul. Krakowskie Przedmieście 46/48

Obecna rezydencja Prezydenta Rzeczypospolitej należała w XVIII wieku do ks. Karola Radziwiłła zwanego „Panie Kochanku”, który w latach 1774–1778 wynajmował ją na cele teatralne. W sali zwanej dziś kolumnową skonstruowano widownię z parterem i lożami, a także scenę, na której obok Włochów i Niemców występował również zespół polski. Inauguracja antrepryzy prowadzonej przez wiedeńskiego aktora Josepha von Kurtza odbyła się 30 kwietnia 1774. Włosi wystawili wówczas operę Floriana Leopolda Gassmanna L’Amore artigiano z librettem Carla Goldoniego. Cały ten okres działania Sceny Narodowej był niezwykle burzliwy. Z rąk Kurtza przedsięwzięcie dostało się pod wpływy nieprzychylnych królowi książąt Sułkowskich, a następnie działającego w imieniu monarchy Franciszka Ryxa. Na scenie w Pałacu Radziwiłłowskim debiutował w 1778 Wojciech Bogusławski, który w tym samym roku wystawił tu pierwszą operę programowo polską. Libretto Nędzy uszczęśliwionej, bo taki nosiła tytuł, przerobił z utworu Franciszka Bohomolca, a muzykę do niej napisał Maciej Kamieński. Niespodziewany powrót właściciela pałacu, który nie przedłużył umowy z antreprenerem teatralnym, zmusił artystów do przeniesienia się do nowej siedziby, którą wybudowano na placu Krasińskich. Jeszcze do 1818 roku, gdy pałac odkupiły władze Królestwa Polskiego, występowały tu okresowo rozmaite zespoły.

7.

KRAKOWSKIE PRZEMIEŚCIE 62 | ul. Krakowskie przedmieście 62

W 1829 roku na pierwszym piętrze gmachu Towarzystwa Dobroczynności w sali teatralnej zaprojektowanej wcześniej przez Antonia Corazziego otworzono Teatr Rozmaitości. Na inaugurację (11 września) wybrano Sługę dwóch panów Carla Goldoniego i Prawo morskie Augusta von Kotzebue. Mimo niewielkiej widowni miejsce to cieszyło się ogromną popularnością. Teatr został uwieczniony w Nocy listopadowej Stanisława Wyspiańskiego, w scenie ukazującej gen. Józefa Chłopickiego spędzającego tytułową noc na widowni Rozmaitości. Placówka działała do 1833, kiedy została przeniesiona do gmachu przy placu Teatralnym. Niemal do końca XIX wieku w sali Towarzystwa Dobroczynności organizowano widowiska amatorskie.

8.

TEATR WIELKI OPERA NARODOWA | pl. Teatralny 1

Największy teatr Warszawy zbudowano w latach 1825–1832 według planów Antonia Corazziego z wykorzystaniem wschodniego skrzydła wzniesionego już wcześniej przez Piotra Aignera. Przy umieszczaniu kamienia węgielnego (19 listopada 1825) obecny był Wojciech Bogusławski. Jakkolwiek gmach wznoszono jako siedzibę dla Teatru Narodowego, to po klęsce powstania listopadowego utrwaliła się nazwa Teatr Wielki. Na inaugurację (24 lutego 1833) wystawiono operę Gioacchina Rossiniego Cyrulik sewilski.

W gmachu ulokowano również drugą scenę – Teatr Rozmaitości. Najpierw umieszczono ją w Salach Redutowych, aby następnie przenieść do specjalnie zaprojektowanych wnętrz w tym samym skrzydle (dziś w tym miejscu znajduje się Teatr Narodowy). Rozmaitości uzyskały również osobną fasadę i wejście od ulicy Wierzbowej. Scena służyła Zespołowi Dramatu, kontynuującego tradycje Sceny Narodowej i była traktowana przez publiczność jako świątynia języka polskiego.

W XIX wieku na obydwu scenach – wchodzących w skład Warszawskich Teatrów Rządowych – występowała plejada polskich gwiazd, m.in. Helena Modrzejewska, Alojzy Gonzaga Żółkowski czy Wincenty Rapacki. Zarówno gmach, jak i znajdujący się obok plac Teatralny stanowiły jedno z ważniejszych centrów ówczesnego życia towarzyskiego. Budowlę, poważnie zniszczoną w czasie II wojny światowej, odbudowano ostatecznie w 1965 według projektów Bohdana Pniewskiego, Romualda Gutta i Pawła Biegańskiego.

9.

ZAMEK KRÓLEWSKI | pl. Zamkowy 4

Spektakle organizowano tu już w czasach Zygmunta III Wazy. W 1637 jego syn Władysław IV Waza stworzył w południowym skrzydle świetnie wyposażoną salę teatralną, w której wystawiono opery i balety. Andrzej Jarzębski w wydanym w 1648 Gościńcu abo Krótkim opisaniu Warszawy uwiecznił zarówno obszerną widownię, jak i scenę z maszynerią pozwalającą na wprowadzanie rozmaitych efektów, stosowanych w inscenizacji barokowej. Być może w 1662 na Zamku pokazano Cyda Pierre’a Corneille’a w przekładzie Jana Andrzeja Morsztyna. W późniejszym okresie w królewskiej rezydencji funkcjonowały także inne sale teatralne, użytkowane przez Wettinów (np. teatr w Kamienicy Kromlofowskiej) i Stanisława Augusta Poniatowskiego (w obecnej sali koncertowej). W czasie odbudowy Zamku Królewskiego po II wojnie światowej nie dokonano rekonstrukcji żadnego z działających tu ongiś teatrów.

10.

COLLEGIUM ZALUSCIANUM | ul. Jezuicka 4

W 1686 w tych okolicach zbudowano gmach jezuickiego teatru szkolnego (pierwszy budynek teatralny w Warszawie). Z kolei w 1728 wzniesiono siedzibę dla prowadzonego przez jezuitów Collegium Zaluscianum, jednej z kilkudziesięciu placówek w Rzeczypospolitej wykorzystujących teatr jako narzędzie edukacji. Z warszawską szkołą związany był ojciec Franciszek Bohomolec, autor licznych komedii napisanych dla sceny szkolnej. Jakkolwiek inspirował się dziełami obcymi (szczególnie Molierowskimi), to trudno byłoby jego sztukom odmówić oryginalności. Zawdzięczamy mu m.in. stworzenie postaci Figlackiego, będącego polskim odpowiednikiem Scapina czy Arlekina. W późniejszym okresie, po stworzeniu Sceny Narodowej, jezuicki autor pisał komedie również dla niej (m.in. Małżeństwo z kalendarza).

11.

TEATR KOLEGIUM TEATYŃSKIEGO | ul. Jezuicka 4

Przy Długiej naprzeciwko wylotu ulicy Jana Kilińskiego wybudowano w 1737 budynek dla szkoły prowadzonej przez zakon teatynów. Zgodnie z ówczesną praktyką w kolegium tym organizowano szkolne przedstawienia. Na scenie w nieistniejącym już gmachu występował m.in. Stanisław Antoni Poniatowski, który potem jako król zmieni swoje drugie imię na August. Co interesujące, przyszły monarcha wystąpił w roli Aleksandra Wielkiego w utworze Pietra Metastasia. W 1781 teatyni opuścili Rzeczpospolitą. Gmach został zniszczony w czasie II wojny światowej, a dziś na jego miejscu stoi blok mieszkalny.

12.

COLLEGIUM NOBILIUM | ul. Miodowa 22/24

Nowoczesny program edukacji był z kolei domeną zakonu pijarów. Przy stworzonym przez Stanisława Konarskiego Collegium Nobilium zbudowano według planów Jakuba Fontany szkolny teatr (1744). W spektaklach wykonywanych przez uczniów wykorzystywano repertuar rodzimy (np. Tragedia Epaminondy Konarskiego), ale i francuski (Molière, Corneille, Racine, Voltaire). Na przykład w karnawale 1754 roku wystawiono Molierowską komedię Le Médecin malgré lui, a jednym z uczniów występujących w tym spektaklu był książę Adam Poniński… przyszły marszałek sejmu rozbiorowego. Dobrze wyposażony budynek teatralny był i w późniejszych czasach wykorzystywany do celów widowiskowych. Odbudowany na przełomie XX i XXI wieku służy dziś jako scena Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza.

13.

TEATR NARODOWY | pl. Krasińskich

W miejscu, w którym obecnie stoi budynek sądu, wybudowano w 1779 siedzibę Teatru Narodowego. Inicjatorem budowy był jego antreprener Franciszek Ryx. Gmach zaprojektował Bonaventura Solari, a w 1791 przebudował Innocente Maraino. Na otwarcie w 1779 wystawiono komedię Amant, autor i sługa, którą Wojciech Bogusławski przełożył z Pierre’a de Cérou oraz operę François Josepha Gosseca Bednarz z librettem Nicolas Médarda Audinota adaptowanym przez Jana Baudouina.

Główne wejście znajdowało się od strony ulicy Długiej. Sala teatralna składała się z parteru częściowo wyposażonego w ławy (część widzów stała bądź przechadzała się w czasie spektaklu), a także z trzech poziomów lóż oraz galerii. Loża królewska znajdowała się na prawo od sceny (druga w kolejności na drugiej kondygnacji). Monarcha mógł się do niej dostać osobnym wejściem od strony placu Krasińskich.

1 marca 1794, niedługo przed wybuchem insurekcji kościuszkowskiej, tu właśnie miała miejsce prapremiera Cudu mniemanego, czyli Krakowiaków i Górali Wojciecha Bogusławskiego. Scena działała do 1833, gdy zespół teatralny przeniesiono do Teatru Wielkiego. W późniejszym czasie budynek służył jako magazyn (rozebrano go w 1884).

ZAPLANUJ SWÓJ SPACER